महादेवाच्या कृपेसाठी? पाहा आपल्या भारतातली बारा 12 Jyotirlinga!

12 Jyotirlinga: अरे मित्रांनो, श्रावण महिना म्हणजे आपल्या सगळ्यांच्या लाडक्या महादेवाचा महिना ना! आणि या महिन्यात महादेवमय व्हायला कुणाला नाही आवडणार? देवांचा देव, सगळ्यात भोळा आणि सगळ्यांवर कृपा करणारा ‘भोला नाथ’ म्हणजे आपला भगवान शंकर. श्रावण महिना आला की, त्यांची आराधना करायला सगळ्यांना खूप उत्साह येतो. मग मनात प्रश्न येतात की, शंकराची ही बारा ज्योतिर्लिंगे म्हणजे काय? ती नेमकी कुठे कुठे आहेत? आपल्या महाराष्ट्रात किती आहेत आणि ती कोणकोणत्या ठिकाणी वसलेली आहेत? या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं तुम्हाला इथे एकाच ठिकाणी मिळतील, अगदी सोप्या आणि आपल्या भाषेत! तुमच्या मनातल्या सगळ्या शंका दूर होतील याची मला खात्री आहे.

Nimgaon Dawadi खंडोबातील ‘या’ प्राचीन रहस्यामुळे इतिहासकारही अवाक! काय आहे नेमकं सत्य?

काय आहेत ही 12 Jyotirlinga आणि त्यांची उत्पत्ती?

आता तुम्हाला प्रश्न पडला असेल, की ही 12 Jyotirlinga म्हणजे नेमकं काय भानगड आहे? तर मंडळी, पुराणात सांगितल्यानुसार, जिथं जिथं आपल्या भगवान शंकराचं तेज, त्यांचा प्रकाश प्रकट झाला, तिथं तिथं ही ज्योतिर्लिंगे तयार झाली, असं म्हणतात. आपल्या भारत देशामध्ये अशी एकूण बारा पवित्र आणि महत्त्वाचे ठिकाणे आहेत, जिथे हे ज्योतिर्लिंग स्थित आहेत. चला तर मग, आपण आधी ही बारा ठिकाणं एकत्र पाहूया आणि मग प्रत्येक ज्योतिर्लिंगाची खास गोष्ट, त्याची वैशिष्ट्ये आणि त्यामागची आख्यायिका काय आहे, ते सविस्तर जाणून घेऊया.

सोमनाथ: पहिले आणि प्राचीन ज्योतिर्लिंग

12 Jyotirlinga ची सोमनाथपासून सुरुवात करूया, कारण हे आपलं पहिलं 12 Jyotirlinga आहे. गुजरातमध्ये प्रभापटनम इथे आहे हे मंदिर, म्हणजे वेरावळ जिल्ह्यामध्ये. प्राचीन ग्रंथांमध्ये सांगितल्याप्रमाणे, सोम राजा म्हणजेच चंद्राने इथे आपल्यावर असलेल्या एका शापातून मुक्ती मिळवण्यासाठी भगवान शंकराची आराधना केली. शंकराच्या कृपेने सोम राजा शापातून मुक्त झाला, म्हणूनच या ठिकाणाला ‘सोमनाथ’ असं नाव मिळालं, अशी याची आख्यायिका आहे. हे मंदिर खूप प्राचीन असून त्याचा इतिहास मोठा रंजक आहे.

मल्लिकार्जुन: कैलास पर्वतावरील दर्शन

12 Jyotirlinga पैकी आपलं दुसरं ज्योतिर्लिंग म्हणजे मल्लिकार्जुन. हे आंध्र प्रदेशातील श्रीशैल्यम पर्वतावर आहे. याची गोष्ट खूप सुंदर आहे. एकदा कार्तिक स्वामी रागावून निघून गेले होते, तेव्हा त्यांना भेटायला माता पार्वती (मल्लिका) आणि भगवान शंकर (अर्जुन) दोघेही एकत्र आले, म्हणून या ठिकाणाला ‘मल्लिकार्जुन’ असं नाव मिळालं. या ठिकाणाला ‘दक्षिणेचा कैलास’ असंही म्हणतात, कारण याचं पावित्र्य आणि निसर्गरम्य परिसर कैलास पर्वतासारखाच शांत आणि सुंदर आहे.

महाकालेश्वर: जिथे शिवशंभुने धारण केले महाकाल रूप

तिसरं ज्योतिर्लिंग आहे महाकालेश्वर, मध्य प्रदेशातील उज्जैन शहरात. एकदा आपल्या भगवान शंकरांना ब्रह्मा आणि विष्णू यांची परीक्षा घ्यावी असं वाटलं. त्यांनी दोघांनाही एका प्रकाशाच्या स्तंभाचा अंत शोधायला सांगितलं. यामध्ये विष्णूंनी हार मानली, पण ब्रह्माने खोटं सांगितलं की त्यांना अंत सापडला. तेव्हा शिवशंभूंनी ‘महाकाल’ रूप धारण केलं आणि ब्रह्माला शिक्षा दिली. त्यावरूनच या ठिकाणाला ‘महाकालेश्वर’ असं नाव पडलं. हे एकमेव ज्योतिर्लिंग आहे जे दक्षिणमुखी आहे, म्हणूनच याला खूप महत्त्व आहे.

ओंकारेश्वर: ओंकाराच्या आकाराचे दिव्य स्थान

चौथं ज्योतिर्लिंग म्हणजे ओंकारेश्वर. हे उज्जैनपासून जास्त दूर नाही, नर्मदेच्या काठावर आहे. या संपूर्ण मंदिराचा भाग ‘ओम’ च्या आकाराचा असल्याने याला ‘ओंकारेश्वर’ असं म्हणतात. नर्मदेच्या पवित्र धारेत स्नान करून इथे दर्शन घेण्याचं महत्त्व खूप मोठं आहे. निसर्गाच्या कुशीत वसलेलं हे ठिकाण मन प्रसन्न करणारं आहे.

महाराष्ट्रातील पहिला मान: परळी वैजनाथ

आता आपण महाराष्ट्रातील पहिल्या ज्योतिर्लिंगाकडे वळूया, ते म्हणजे परळीचा वैजनाथ! हे आपल्या महाराष्ट्रातील बीड जिल्ह्यामध्ये आहे. इथे कुष्ठरोगाने त्रस्त असलेले अनेक लोक बरे होण्यासाठी येतात, असं मानलं जातं. या ठिकाणाला वैदिकी दृष्ट्या खूप महत्त्व आहे, कारण इथे भगवान शंकरांनी वैद्याचं म्हणजे डॉक्टराचं रूप घेऊन रोग्यांवर उपचार केले, असं म्हणतात. म्हणूनच याला वैद्यनाथ किंवा वैजनाथ असं म्हणतात.

रामेश्वर: प्रभू रामांच्या स्थापनेचे मंदिर

सहावं ज्योतिर्लिंग आहे रामेश्वर, जे तामिळनाडूमध्ये आहे. प्रभू श्रीरामाने लंकेत जाण्यापूर्वी इथे स्वतः शिवलिंगाची स्थापना केली होती, म्हणूनच या ठिकाणाला ‘रामेश्वर’ असं नाव मिळालं. रामेश्वरम हे चार धामांपैकी एक महत्त्वाचं ठिकाण आहे आणि याची समुद्रकिनारी असलेली रचना भक्तांना खूप आकर्षित करते.

नागनाथ: हिंगोलीतील ऐतिहासिक ज्योतिर्लिंग

महाराष्ट्रातील दुसरं आणि एकूण सातवं 12 Jyotirlinga म्हणजे नागनाथ. हे आपल्या महाराष्ट्रातील हिंगोली जिल्ह्यामध्ये आहे. या मंदिराचा जीर्णोद्धार पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी केला होता, त्यामुळे या मंदिराला ऐतिहासिक महत्त्वही आहे. औंढा नागनाथ या ज्योतिर्लिंगाच्या ठिकाणाला ‘नागेश्वर’ असंही म्हटलं जातं. इथे नागपंचमीला खास महत्त्व असतं.

विश्वेश्वर: काशीचे पवित्र ठिकाण

आठवं ज्योतिर्लिंग आहे विश्वेश्वर, म्हणजे वाराणसी (काशी) मध्ये असलेलं काशी विश्वनाथ. बारा ज्योतिर्लिंगापैकी हे सर्वात पवित्र असं ज्योतिर्लिंग मानलं जातं. याची गोष्ट अशी आहे की, कैलास पर्वतावर असताना भगवान शंकराची आणि त्यांच्या भस्म लावण्याच्या सवयीची सर्वांनी टिंगल केली, तेव्हा माता पार्वतीने शिवशंभूंना विनंती केली की, आपल्याला इथून कुठेतरी दूर घेऊन चला. तेव्हा भगवान शंकर काशी म्हणजेच वाराणसी या ठिकाणी येऊन राहू लागले. काशी म्हणजे मोक्षाची नगरी, असं मानलं जातं.

घृष्णेश्वर: वेरूळ लेण्यांजवळचे अद्भुत दर्शन

आपल्या महाराष्ट्रातील तिसरं आणि एकूण नववं ज्योतिर्लिंग म्हणजे घृष्णेश्वर. हे छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यामध्ये वेरूळ लेण्यांजवळ आहे, म्हणजेच जगप्रसिद्ध वेरूळ लेण्यांपासून अगदी हाकेच्या अंतरावर! इथे ‘शिव कुंड’ नावाचं एक सुंदर सरोवरही आहे. हिंदू धर्माच्या आख्यायिकेनुसार, घृष्णा नावाच्या एका स्त्रीच्या विनंतीवरून भगवान शंकर इथे प्रकट झाले, कारण तिला शंकराच्या भक्तीने पुत्रप्राप्ती झाली होती. म्हणूनच या ठिकाणाला ‘घृष्णेश्वर’ असं नाव मिळालं. इथलं वातावरण खूप शांत आणि भक्तीमय आहे.

केदारेश्वर: हिमालयातील बर्फाच्छादित तीर्थक्षेत्र

दहावं ज्योतिर्लिंग म्हणजे केदारेश्वर, म्हणजेच सगळ्यांना माहिती असलेलं केदारनाथ. हे ठिकाण हिमालयाच्या गडवाल रांगेमध्ये वसलेलं आहे, जे उत्तराखंड राज्याच्या रुद्रप्रयाग जिल्ह्यामध्ये आहे. हे मंदिर खूप उंचीवर आणि दुर्गम ठिकाणी आहे. कार्तिक महिन्यापासून ते चैत्र महिन्यापर्यंत हे मंदिर पूर्णपणे बर्फाने झाकलेलं असतं, त्यामुळे दर्शन फक्त उन्हाळ्यातच घेता येतं. इथली शांतता आणि निसर्गाची भव्यता मनात कायम घर करून राहते.

त्र्यंबकेश्वर: गोदावरीचा उगम आणि शंकराचे रूप

अकरावे ज्योतिर्लिंग आहे त्र्यंबकेश्वर. नाशिकपासून जवळच ब्रम्हगिरी पर्वतावर हे पवित्र मंदिर आहे. याच ठिकाणी आपली दक्षिण गंगा म्हणजे गोदावरी नदीचा उगम होतो. गौतम ऋषींच्या विनंतीवरून गंगा इथे प्रकट झाली आणि भगवान शंकर लिंग रूपाने अवतरले, अशी यामागची आख्यायिका आहे. इथे कालसर्प दोषाचं निवारण करण्यासाठी अनेक भाविक येतात. इथलं वातावरण खूप पवित्र आणि शांत आहे.

भीमाशंकर: भीमा आणि भोलेनाथाच्या युद्धाची भूमी

आपल्या महाराष्ट्रातील पाचवं आणि शेवटचं 12 Jyotirlinga म्हणजे पुणे जिल्ह्यातील भीमाशंकर! पुण्यापासून तसं तुलनेने जवळच असलेलं हे ठिकाण आहे. इथे कुंभकर्णाचा मुलगा भीम आणि आपले भोलेनाथ यांच्यामध्ये युद्ध झालं होतं, असं मानलं जातं. म्हणूनच या ठिकाणाला ‘भीमाशंकर’ असं नाव पडलं. हे मंदिर सुमारे तेराशे वर्षांपूर्वीचं असून, इथली निसर्गरम्यता आणि शांतता भक्तांना खूप आवडते. इथे पावसाळ्यात भेट देणं म्हणजे एक वेगळाच अनुभव असतो.

📍 राज्यानुसार 12 Jyotirlinga ची विभागणी (12 jyotirlinga in india)

• आपल्या देशात एकूण बारा 12 Jyotirlinga आहेत, त्यापैकी
• आंध्र प्रदेशात 1 ज्योतिर्लिंग आहे.
• गुजरातमधील वेरावळमध्ये 1 ज्योतिर्लिंग आहे.
• मध्य प्रदेशात 2 ज्योतिर्लिंगे आहेत.
• महाराष्ट्रात तब्बल 5 ज्योतिर्लिंगे आहेत.
• तामिळनाडूमध्ये 1 ज्योतिर्लिंग आहे.
• उत्तर प्रदेशात 1 ज्योतिर्लिंग आहे.
• उत्तराखंडमध्ये 1 ज्योतिर्लिंग आहे.

आपल्या मनातले काही प्रश्न