पुणे जिल्ह्यातील एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र, जेजुरी (jejuri khandoba). हे केवळ एक ठिकाण नाही, तर महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरेचा एक अविभाज्य भाग आहे. येथील jejuri khandoba देवस्थान महाराष्ट्राचे कुलदैवत म्हणून ओळखले जाते आणि ‘जेजुरीचा खंडोबा’ या नावाने ते संपूर्ण देशभरात सर्वपरिचित आहे. उंच डोंगरावर वसलेले कडेपठार हे या देवस्थानाचे मूळ स्थान असले, तरी सध्या जेजुरी शहरात असलेले मंदिर हे सुमारे तीन शतकांपूर्वी (इ.स. १७१२) बांधलेले भव्य देऊळ आहे. या jejuri khandoba देवस्थानाचा महिमा, इतिहास आणि भक्तांची श्रद्धा आजही तितकीच ज्वलंत आहे.
गणपतीपुळे (Ganapatipule) मंदिर: एक अध्यात्मिक आणि नैसर्गिक आश्रयस्थान
इतिहास आणि वास्तुकलेचा संगम
या jejuri khandoba मंदिराचा इतिहास खूप रंजक आहे. मोगलांच्या सैन्याने पूर्वीचे मंदिर उद्ध्वस्त केल्याचे दाखले इतिहासात मिळतात. औरंगजेबासारख्या सम्राटानेही १,२५,००० चांदीच्या मोहरा देऊन, देवळातील एका घटनेनंतर खंडोबालाच साकडे घातल्याची नोंद सापडते. सध्याचे मंदिर हे महाराष्ट्राच्या मंदिर वास्तुकला परंपरेच्या प्रगतीचा एक महत्त्वाचा टप्पा मानले जाते. इ.स. १६०८ मध्ये या देवळाचे बांधकाम सुरू झाले आणि सभामंडप व इतर काम इ.स. १६३७ साली मराठा सरदार राघो मंबाजी यांनी पूर्ण केले. मंदिराच्या सभोवतालच्या ओवऱ्या व इतर वास्तू होळकरांनी बांधल्या. इ.स. १७४२ मध्ये त्यांनी दगडी खांब उभारले, तर तटबंदी आणि तलावाचे काम इ.स. १७७० मध्ये पूर्ण झाले. देवळासमोर उभ्या असलेल्या दगडी दीपमाळा आणि सुमारे २०० पायऱ्या चढून गेल्यावर होणारे मल्हारी मार्तंडाचे म्हणजेच jejuri khandoba चे दर्शन हे येथील एक वैशिष्ट्य आहे.
मंदिरातील अद्भुत मूर्ती आणि भंडाऱ्याचा उत्सव
जेजुरीच्या मुख्य मंदिरात सभामंडप आणि गाभारा आहे. गाभाऱ्यात खंडोबा, म्हाळसा आणि मणिमाला यांच्या सुबक मूर्ती आहेत. देवळात काही ऐतिहासिक वस्तू जतन केलेल्या आहेत, ज्यात तलवार, डमरू आणि परळ यांचा समावेश आहे. येथील प्रसिद्ध मर्दानी दसरा उत्सवात तब्बल ४२ किलोची पुरातन तलवार एका हातात उचलण्याचा आणि दातात तोलून धरण्याचा रोमांचक खेळ दरवर्षी होतो, जो पाहण्यासाठी जगभरातून पर्यटक येतात. दसरा आणि सोमवती अमावास्येला येथे मोठी यात्रा भरते आणि भाविकांची प्रचंड गर्दी उसळते. देवळासमोर सात मीटर व्यासाचे आणि पितळी पत्र्याने मढवलेले मोठे कासव आहे, ज्यावर भंडारा व खोबरे उधळून अनेक भाविक नवस फेडतात. ‘चांगभले खंडोबांचा येळकोट’ आणि ‘येळकोट येळकोट जय मल्हार’ अशा गजरात ही भंडाऱ्याची उधळण होते. तळी भरणे हा येथील एक महत्त्वाचा विधी आहे, ज्यात ताटात खोबरे, भंडारा घेऊन ते त्रिवार डोक्यावर घेतले जाते. jejuri khandoba ही सकाम देवता मानली जाते आणि नाना फडणवीसांनी येथे एक लाख रुपयांचा नवस फेडल्याची आख्यायिका प्रसिद्ध आहे, ज्यात त्यांनी मूर्ती बनवणे, मंडपी रुप्याने मढवणे आणि सोन्याचे मुखवटे अर्पण करणे अशा गोष्टी केल्या.
कडेपठार: खंडोबाचे मूळ आणि एकांतातील स्थान
जेजुरी शहरात भव्य मंदिर असले, तरी jejuri khandoba चे मूळ स्थान कडेपठार येथे आहे, याची माहिती अनेकांना नसते. जेजुरगडाच्या मागे उंच डोंगरावर सुमारे तीनशे मीटर उंचीवर आणि पाच किलोमीटर अंतरावर हे एकांतातील स्थान वसलेले आहे. जेजुरीच्या मुख्य मंदिरापेक्षा कडेपठार गाठणे थोडे अधिक खडतर असले, तरी देवाच्या आद्यस्थानाचे दर्शन भक्तांना वेगळा आनंद देते. कडेपठाराच्या डोंगराच्या पायथ्याशी वाहनतळ असून, तेथून पायऱ्यांची चढण सुरू होते. येथील मंदिर जेजुरीच्या तुलनेत लहान असले, तरी आकर्षक आहे. या पूर्वाभिमुखी मंदिरात बाहेर नंदी आणि कासव आहे. मंदिरात सोपा, सभामंडप आणि गाभारा असे भाग आहेत. गाभाऱ्यात खंडोबाची आसनस्थ मूर्ती असून, सोबत मणि आणि मल्ल यांची मुंडकी आहेत. मूर्तीच्या हातात खड्ग, त्रिशूळ, डमरू आणि परळ अशी आयुधे आहेत. महत्त्वाचे म्हणजे, जमिनीवर दोन स्वयंभू, खडबडीत आकाराची jejuri khandoba व म्हाळसा यांची लिंगे आहेत.
‘नऊ लाख पायरी’चा रहस्य आणि जेजुरीचा प्राचीन इतिहास
‘देवा तुझी सोन्याची जेजुरी, गडाला नऊ लाख पायरी’ हे लोकगीत jejuri khandoba देवस्थानाच्या भव्यतेचे वर्णन करते. ‘नऊ लाख पायरी’ या संकल्पनेबद्दल अनेक तर्कवितर्क लावले जातात – काहीजण याला प्रत्यक्ष पायऱ्या मानतात, तर काहीजण दगडांची संख्या किंवा गडाचा मोठा विस्तार असे अर्थ लावतात. जेजुरीचा इतिहास अतिशय प्राचीन आहे. सह्याद्रीच्या डोंगररांगेतील ही लवमुनीची तपोभूमी होती. मणि मल्ल राक्षसांच्या त्रासाला कंटाळून ऋषींनी येथे आश्रय घेतला आणि शंकरांना मदतीची विनवणी केली. तेव्हा शंकरांनी या भूमीवर मार्तंड भैरव अवतार घेऊन मणि मल्लाचा वध केला आणि याच भूमीवर राजधानी वसवली, जी पुढे जयाद्री म्हणून प्रसिद्ध झाली. अनंतकाळ लोटल्यावर कडेपठारी मार्तंड भैरव मंदिरात नांदत राहिले आणि खाली राजधानीच्या ठिकाणीही मंदिर उभे राहिले. मंदिराच्या व्यवस्थेसाठी दाने दिली गेली आणि जयाद्रीची जेजुरी नगरी वसली. येथे अनाम भक्तांनी मंदिराची अनेक कामे केली. गडावरील मंदिराच्या गर्भगृहाबाहेरील यक्षमूर्तीखाली इ.स. १२४६ चा पहिला ज्ञात शिलालेख आहे. गडाचे पूर्वेकडील लोकवस्ती जुनी जेजुरी म्हणून ओळखली जाते, तर पायथ्याच्या पहिल्या कमानीवर इ.स. १५११ चा शिलालेख उत्तरेकडील वस्तीचे प्राचीनत्व दर्शवतो. याच काळात बंगाली संत चैतन्य महाप्रभूंनी जेजुरीस भेट दिल्याचा उल्लेख आहे. इ.स. १५४० च्या दरम्यान ज्ञानदेव या लेखकाने ‘जयाद्री महात्म्य’ ग्रंथ लिहिला, ज्यामुळे jejuri khandoba चा महिमा शब्दबद्ध झाला. इ.स. १६५१-५२ च्या सुमारास मंदिराच्या पुजाऱ्यांमधील वाद जिजाऊ साहेबांनी मिटवले आणि पुढे इ.स. १६५३ मध्ये शिवाजी महाराजांनी तोच निवाडा कायम केला. या jejuri khandoba क्षेत्राचा प्रभाव आजही कायम आहे.
खंडोबा संबंधित विशेष आणि इतर स्थाने
मल्हारी-मार्तंड हा शिवाचा भैरव अवतार मानला जात असल्याने रविवार हा jejuri khandoba चा दिवस मानला जातो. सोमवती अमावास्या, चैत्री, श्रावणी व माघी पौर्णिमा, चंपाषष्ठी आणि महाशिवरात्र या दिवसांना येथे विशेष महत्त्व आहे. चैत्री पौर्णिमा हा मार्तंड-भैरवाचा अवतारदिन, श्रावणी पौर्णिमा मल्हारी-बानूबाई विवाहदिन, माघी पौर्णिमा म्हाळसेचा जन्मदिवस, तर चंपाषष्ठी हा मणि-मल्लाचा वध करून लिंगद्वय रूपाने प्रगट झाल्याचा दिवस मानला जातो. खंडोबाच्या उपासनेत भंडारा महत्त्वाचा असून, चंपाषष्ठीला ठोम्बरा, कणकेचा रोडगा, वांग्याचे भरीत यांसारखे पदार्थ नैवेद्यात असतात. नवस बोलणे आणि फेडणे हा देखील उपासनेचा भाग आहे. jejuri khandoba ची पाच प्रतीके आहेत: लिंग (स्वयंभू/घडीव), तांदळा (चल शिळा), मुखवटे (कापडी/पितळी), मूर्ती (उभ्या/बैठ्या/घोड्यावर) आणि टाक (सोन्या/चांदीच्या पत्र्यावरील प्रतिमा). महाराष्ट्रासह इतर राज्यांमध्येही jejuri khandoba ची अनेक प्रसिद्ध स्थाने आहेत:
- अणदूर (नळदुर्ग), उस्मानाबाद
- जेजुरी (पुणे)
- देवरगुड्डा (राणीबेन्नूर)
- निमगाव धावडी (पुणे)
- पाली (सातारा)
- मंगसुळी (बेळगाव)
- माळेगाव (नांदेड)
- आदि मैलार (बिदर)
- मैलारपूर (यादगीर), गुलबर्गा
- मैलार लिंगप्पा (खानापूर), बेल्लारी
- शेगुड (अहमदनगर)
- सातारे (औरंगाबाद)
जेजुरीला कसे जाल?
jejuri khandoba देवस्थानाला भेट देण्यासाठी पुणे आणि मुंबईहून अनेक मार्ग उपलब्ध आहेत:
पुण्याहून जेजुरी:
- रस्त्याने: अंतर सुमारे ५०-६० किलोमीटर आहे. पुणे-सोलापूर राष्ट्रीय महामार्ग (NH 65) मार्गे सासवडकडे जाऊन जेजुरीला पोहोचता येते. प्रवासाला साधारण १.५ ते २ तास लागतात. पीएमपीएमएल बस सेवाही उपलब्ध आहे.
- रेल्वेने: जेजुरीचे स्वतःचे रेल्वे स्टेशन आहे. पुणे-दौंड मार्गावरील काही गाड्या जेजुरीला थांबतात. थेट रेल्वेने प्रवास करणे सोयीचे होऊ शकते.
- विमानाने: पुण्यापर्यंत विमानाने येऊन तिथून टॅक्सी, बस किंवा रेल्वेने जेजुरीला जाता येते.
मुंबईहून जेजुरी:
- रस्त्याने: अंतर सुमारे २२०-२४० किलोमीटर आहे. मुंबई-पुणे द्रुतगती महामार्ग (Expressway) वापरून पुण्यापर्यंत यावे आणि तिथून पुणे-सोलापूर राष्ट्रीय महामार्ग (NH 65) मार्गे जेजुरीला जावे लागते. प्रवासाला साधारण ४.५ ते ५ तास लागू शकतात.
- रेल्वेने: मुंबईहून थेट जेजुरीसाठी फारशा गाड्या उपलब्ध नाहीत. मुंबईहून पुण्याला येऊन तिथून जेजुरीला रेल्वे किंवा बसने जाणे हा एक पर्याय आहे. काही गाड्या दौंडपर्यंत जाऊन तिथूनही जेजुरीला जाता येते.
- विमानाने:मुंबईहून पुण्याला विमानाने येऊन तिथून पुढे रस्ते मार्गे किंवा रेल्वेने जेजुरीला पोहोचता येते.
जेजुरीत पोहोचल्यावर गडावर जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. ज्येष्ठ नागरिक आणि दिव्यांगांसाठी डोलीची सोय उपलब्ध आहे.