महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून आणि देशाच्या विविध भागांतून येणाऱ्या भाविकांसाठी ‘ashtavinayak’ दर्शन हा एक पवित्र आणि महत्त्वाचा धार्मिक सोहळा आहे. गणपती बाप्पाच्या स्वयंभू मूर्तींच्या या आठ मंदिरांना भेट देणे म्हणजे केवळ दर्शन घेणे नाही, तर प्रत्येक ठिकाणच्या ऐतिहासिक आणि पौराणिक कथांशी जोडले जाणे होय. हा प्रवास महाराष्ट्राच्या समृद्ध संस्कृतीचा आणि भक्ती परंपरेचा अविभाज्य भाग आहे. अनेक भाविक वर्षातून किमान एकदा तरी ही पवित्र ‘ashtavinayak’ यात्रा करण्याचा प्रयत्न करतात.
अष्टविनायकाचा पवित्र मार्ग: सुरुवात आणि शेवट
‘ashtavinayak’ यात्रेचा पारंपरिक मार्ग मोरगावच्या मयूरेश्वर मंदिरापासून सुरू होतो आणि त्याच ठिकाणी त्याची सांगता होते. या पवित्र यात्रेत खालील आठ गणपती मंदिरांचा समावेश होतो: सिद्धिविनायक (सिद्धटेक), बल्लाळेश्वर (पाली), वरदविनायक (महाड), चिंतामणी (थेऊर), गिरिजात्मक (लेण्याद्री), विघ्नहर्ता (ओझर), आणि महागणपती (रांजणगाव). प्रत्येक मंदिर ‘ashtavinayak’ परंपरेतील एक महत्त्वाचा दुवा आहे, ज्याला भेट देऊन भाविक गणपती बाप्पाचा आशीर्वाद घेतात.
Shrikrushna darshan: इथे डोकं टेकलं की संकटं पळून जातात, नशीब उजळतं!
मंदिरांचा इतिहास, कथा आणि त्यांची वैशिष्ट्ये
‘ashtavinayak’ मंदिरांपैकी प्रत्येक मंदिराचा स्वतःचा असा गौरवशाली इतिहास आणि पौराणिक कथा आहे. काही मंदिरे अनेक शतके जुनी आहेत, तर काही मराठा साम्राज्याच्या काळात बांधली गेली. या मंदिरांची रचना, मूर्तीची ठेवण (उदा. गणपतीची सोंड कोणत्या बाजूला आहे), आणि मंदिराच्या आजूबाजूचे नैसर्गिक सौंदर्य या गोष्टी त्यांना खास बनवतात. उदाहरणार्थ, लेण्याद्रीचे मंदिर गुहेत आहे, तर मोरगाव मंदिरात नंदीची मूर्ती आढळते. या प्रत्येक ‘ashtavinayak’ स्थळाचे स्वतःचे असे वेगळेपण आहे आणि त्यामागील कथा भाविकांना प्रेरणा देतात.
तुमच्या अष्टविनायक यात्रेचे नियोजन कसे कराल?
पूर्ण ‘ashtavinayak’ दर्शन साधारणपणे 2 ते 3 दिवसांत पूर्ण करता येते. वर्षातील कोणत्याही वेळी ही यात्रा करणे शक्य असले तरी, पावसाळ्यापूर्वीचा काळ अधिक सोयीचा असतो. पावसाळ्यात काही रस्त्यांवर अडथळे येऊ शकतात, ज्यामुळे प्रवासाला विलंब होऊ शकतो. योग्य नियोजनामुळे तुम्ही प्रत्येक ‘ashtavinayak’ मंदिराला शांतपणे भेट देऊ शकता आणि तिथल्या वातावरणाचा अनुभव घेऊ शकता. या प्रवासात तुम्हाला अनेक धार्मिक आणि सांस्कृतिक अनुभव मिळतील.
प्रत्येक अष्टविनायक मंदिराची ओळख
आता आपण प्रत्येक ‘ashtavinayak’ मंदिराची सविस्तर माहिती घेऊया. प्रत्येक ठिकाणचे वैशिष्ट्य, इतिहास आणि मूर्तीबद्दल जाणून घेतल्यास तुमचा ‘ashtavinayak’ दर्शनाचा अनुभव अधिक समृद्ध होईल. चला तर मग, या आठ स्वयंभू गणपतींच्या भेटीला निघूया! प्रत्येक ‘ashtavinayak’ मूर्तीचे दर्शन घेऊन मनःशांती मिळवा.
१. श्री मयूरेश्वर गणपती, मोरगाव
पुणे जिल्ह्यातील मोरगाव येथे हे मंदिर असून, ते पुण्यापासून सुमारे 55 किलोमीटर अंतरावर करहा नदीच्या काठावर वसलेले आहे. बाहमनी काळात बांधलेल्या या मंदिराची रचना मशिदीसारखी दिसते, ज्यामुळे त्याला मुघल आक्रमणांपासून संरक्षण मिळाले, असे म्हटले जाते. येथील मूर्ती डाव्या सोंडेची असून ती मयूरेश्वर म्हणून प्रसिद्ध आहे. मूर्तीसोबत सिद्धी आणि रिद्धी असून तिच्या मागे नागराजाची प्रतिमा आहे. विशेष म्हणजे, या गणेश मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर शिवाची नंदी मूर्ती आहे, जी इतर गणेश मंदिरांमध्ये सहसा आढळत नाही. सिंधू नावाच्या राक्षसाचा गणपतीने येथे वध केला, अशी या मंदिराची कथा आहे. मूळ मूर्ती पांडवांनी तांब्याच्या पत्र्याने बंदिस्त केली होती, जी वाळू, लोखंड आणि हिऱ्यांपासून बनलेली असल्याचे सांगितले जाते.
२. श्री सिद्धिविनायक गणपती, सिद्धटेक
अहमदनगर जिल्ह्यातील सिद्धटेक येथील हे मंदिर भीमा नदीच्या काठी, एका लहान टेकडीवर वसलेले आहे. पुण्यापासून सुमारे 100 किलोमीटर अंतरावर असलेल्या या मंदिराचा जीर्णोद्धार अहिल्याबाई होळकर यांनी केला होता. येथील मूर्ती उजव्या सोंडेची असून ती अष्टविनायकमधील एकमेव अशी मूर्ती आहे. ही मूर्ती 3 फूट उंच, 2.5 फूट रुंद असून तिचे तोंड उत्तरेकडे आहे. विष्णूने येथे गणेशाची पूजा करून मधू आणि कैटभ नावाच्या राक्षसांचा वध केला, अशी या मंदिराची कथा आहे. संत मोरया गोसावी आणि नारायण महाराज यांना येथे ज्ञानप्राप्ती झाली होती असे मानले जाते.
३. श्री बल्लाळेश्वर गणपती, पाली
रायगड जिल्ह्यातील पाली येथील हे मंदिर मुंबई-गोवा महामार्गावर, नागोठणेपासून सुमारे 11 किलोमीटर अंतरावर आहे. 1760 मध्ये नाना फडणवीस यांनी हे मंदिर दगडात बांधले. येथील मूर्ती डाव्या सोंडेची असून तिच्या डोळ्यांत हिरे, नाभीमध्ये रत्ने आहेत आणि मूषक वाहनासमोर मोदक आहे. गणपतीने भक्त बल्लाळाला त्याच्या वडिलांच्या मारापासून वाचवले, ज्याने गणेशाची एकनिष्ठ भक्ती केली होती, अशी या मंदिराची कथा आहे. येथे बेसन लाडू प्रसाद म्हणून दिले जातात.
४. श्री वरदविनायक गणपती, महाड
रायगड जिल्ह्यातील महाड येथील हे मंदिर मुंबई-पुणे महामार्गावर, खोपोलीपासून सुमारे 6 किलोमीटर अंतरावर आहे. 1725 मध्ये बांधण्यात आलेले हे मंदिर त्याच्या वैशिष्ट्यामुळे ओळखले जाते. येथील मूर्ती डाव्या सोंडेची असून तिचे तोंड पूर्वेकडे आहे. विशेष म्हणजे, या मंदिरात 1892 पासून तेलाचा दिवा अखंड तेवत आहे. ऋषी ग्रुत्समद यांनी येथे गणेशाची पूजा करून वर प्राप्त केला, म्हणून या गणपतीला वरदविनायक (वर देणारा) म्हणतात, अशी आख्यायिका आहे.
५. श्री चिंतामणी गणपती, थेऊर
पुणे जिल्ह्यातील थेऊर येथील हे मंदिर पुणे-सोलापूर महामार्गावर, पुण्यापासून सुमारे 22 किलोमीटर अंतरावर आहे. हे मंदिर संत मोरया गोसावी यांच्या कुटुंबाने बांधले होते. येथील मूर्ती डाव्या सोंडेची असून तिच्या डोळ्यांत हिरे जडलेले आहेत आणि तिचे तोंड पूर्वेकडे आहे. गणपतीने ऋषी कपिलाला हरवलेले चिंतामणी रत्न परत मिळवून दिले, अशी या मंदिराची कथा आहे. त्यामुळे या गणपतीला चिंतामणी म्हणतात आणि हे मंदिर चिंता दूर करणारे मानले जाते.
६. श्री गिरिजात्मक गणपती, लेण्याद्री
पुणे जिल्ह्यातील लेण्याद्री येथील हे मंदिर बौद्ध गुहांचा (लेण्यांचा) एक भाग असून, 307 पायऱ्या चढून येथे पोहोचता येते. येथील मूर्ती उत्तरेकडे तोंड करते, डाव्या सोंडेची असून ती गुहेच्या भिंतीत कोरलेली आहे. पार्वती मातेने येथे कठोर तपस्या केली आणि गणेशाला जन्म दिला, अशी या मंदिराची कथा आहे. पुणे-नाशिक महामार्गावरून नारायणगावपासून सुमारे 12 किलोमीटर अंतरावर हे लेण्याद्रीचे ठिकाण आहे.
७. श्री विघ्नहर्ता गणपती, ओझर
पुणे जिल्ह्यातील ओझर येथील हे मंदिर कुकडी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. 1785 मध्ये पेशव्यांचे सरदार चिमाजी अप्पा यांनी हे मंदिर बांधले. येथील मूर्ती डाव्या सोंडेची असून तिच्या डोळ्यांत रत्ने जडलेली आहेत आणि मूर्तीसोबत रिद्धी-सिद्धीच्या प्रतिमा आहेत. गणपतीने विघ्नासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला, अशी या मंदिराची कथा आहे. त्यामुळे या गणपतीला विघ्नहर्ता (विघ्न दूर करणारा) म्हणतात. पुणे-नाशिक मार्गावरून येथे सहज पोहोचता येते.
८. श्री महागणपती गणपती, रांजणगाव
पुणे जिल्ह्यातील रांजणगाव येथील हे मंदिर पुण्यापासून सुमारे 50 किलोमीटर अंतरावर आहे. हे मंदिर 9 व्या किंवा 10 व्या शतकात बांधले असावे असा अंदाज आहे. येथील मूर्ती डाव्या सोंडेची असून ती मोठी आणि भव्य आहे. मूर्तीसोबत रिद्धी-सिद्धीच्या प्रतिमा आहेत. शिवाने येथे गणेशाची पूजा करून त्रिपुरासुराचा वध केला, अशी या मंदिराची कथा आहे. रांजणगावचा गणपती ‘महागणपती’ म्हणून ओळखला जातो.
पुणे आणि मुंबईहून अष्टविनायक मंदिरांपर्यंत कसे पोहोचाल?
‘ashtavinayak’ दर्शनासाठी महाराष्ट्रभरातून आणि बाहेरूनही भाविक येतात. पुणे आणि मुंबई ही या यात्रेसाठी प्रमुख प्रारंभ बिंदू आहेत. या दोन्ही शहरांहून ‘ashtavinayak’ मंदिरांपर्यंत पोहोचण्यासाठी विविध पर्याय उपलब्ध आहेत:
पुण्याहून
पुण्याहून ‘ashtavinayak’ मंदिरांसाठी प्रवास करणे सोपे आहे, कारण बहुतेक मंदिरे पुणे जिल्ह्याच्या आसपास किंवा जवळ आहेत.
- रस्ता मार्ग: खाजगी वाहन, टॅक्सी किंवा महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाच्या (MSRTC) बसने प्रवास करता येतो. अनेक टूर ऑपरेटर्स ‘ashtavinayak’ टूर्स आयोजित करतात. पुणे-सोलापूर महामार्ग (थेऊर, सिद्धटेक, रांजणगाव), पुणे-नाशिक महामार्ग (लेण्याद्री, ओझर), आणि पुणे-बंगळूर महामार्गावरून (मोरगाव जवळ) जाता येते.
- रेल्वे मार्ग: सिद्धटेक मंदिरासाठी दौंड रेल्वे स्थानक (पुण्याहून सुमारे 100 किमी) जवळ आहे, जिथून पुढे स्थानिक वाहतूक उपलब्ध आहे. इतर मंदिरांसाठी थेट रेल्वे कनेक्टिव्हिटी नाही.
- हवाई मार्ग: पुणे विमानतळ हे जवळचे विमानतळ आहे. विमानतळावरून टॅक्सी किंवा बसने पुढे ‘ashtavinayak’ मंदिरांकडे प्रवास करता येतो.
- अंदाजित अंतर/वेळ: पुण्याहून बहुतेक मंदिरे 50 ते 100 किमीच्या दरम्यान आहेत. प्रवासाला वाहतुकीनुसार साधारणपणे 1.5 ते 3 तास लागू शकतात. संपूर्ण ‘ashtavinayak’ दौरा 2 ते 3 दिवसांचा असतो.
मुंबईहून
मुंबईहून ‘ashtavinayak’ दर्शनासाठी साधारणपणे पुणे मार्गे किंवा थेट काही मंदिरांपर्यंत जाता येते.
- रस्ता मार्ग: खाजगी वाहन, टॅक्सी किंवा बसने प्रवास करता येतो. मुंबई-पुणे द्रुतगती महामार्ग आणि राष्ट्रीय महामार्गांचा वापर केला जातो. पाली आणि महाड मंदिरे मुंबई-गोवा महामार्गाच्या जवळ आहेत (सुमारे 90-120 किमी). इतर मंदिरांसाठी पुणे गाठावे लागते.
- रेल्वे मार्ग: थेट ‘ashtavinayak’ मंदिरांसाठी रेल्वे नाही. पुणे किंवा जवळील मोठ्या स्थानकांपर्यंत रेल्वेने जाऊन पुढे रस्ता मार्गाने प्रवास करावा लागतो.
- हवाई मार्ग: मुंबई विमानतळ (CSMIA) हे प्रमुख विमानतळ आहे. येथून पुण्यापर्यंत विमानाने जाऊन पुढे ‘ashtavinayak’ मंदिरांकडे रस्ता मार्गाने प्रवास करता येतो.
- अंदाजित अंतर/वेळ: मुंबईहून पाली आणि महाड जवळ आहेत (सुमारे 3-4 तास). पुणे जिल्ह्यातील मंदिरांसाठी साधारणपणे 4 ते 6 तास लागू शकतात (पुण्यापर्यंतचा प्रवास वगळून). संपूर्ण ‘ashtavinayak’ दौरा 2 ते 3 दिवसांचा असतो.