हेच ते pandharpur! जिथे साक्षात विठ्ठल आजही उभा आहे विटेवर! जाणून घ्या या पवित्र भूमीबद्दल!

महाराष्ट्राच्या सोलापूर शहराच्या पश्चिम दिशेला, पवित्र भीमा नदीच्या काठावर वसलेले pandharpur हे एक अत्यंत महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. संपूर्ण महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत, दीनदुबळ्यांचा कैवारी आणि सर्वांची लाडकी विठू माऊली, म्हणजेच पांडुरंग, यांचे वास्तव्य याच भूमीवर आहे. अनादी काळापासून या pandharpur ला अनेक नावांनी ओळखले जाते, जसे की पांढरीपूर, उंदरीतपूर, किंवा केवळ पंढरी. संतांनी तर या पंढरपूरची तुलना थेट वैकुंठाशी केली आहे. संत तुकोबाराय म्हणतात, “तुका म्हणे हे पेठ भूमिवरी हे वैकुंठ”, तर संत बहिणाबाईंच्या शब्दांत, “पंढरीसारखे नाही क्षेत्र कोठे जरी ते वैकुंठे दाखविले”. या पवित्र pandharpur मध्ये आपण अनेक गोष्टी पाहू शकतो, ज्यात प्रामुख्याने भक्त पुंडलिकाचे मंदिर, चंद्रभागा नदी, श्री विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर, विष्णुपद आणि गोपाळपूर यांचा समावेश होतो. संपूर्ण महाराष्ट्रातून राज्य परिवहन मंडळाच्या (एसटी) बस पंढरपूरसाठी उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे इथे पोहोचणे भाविकांसाठी खूप सोपे होते.

महाराष्ट्राच्या कुलदैवताचा जयघोष: पिवळ्या भंडाऱ्याने उजळली jejuri khandoba नगरी!

पवित्र चंद्रभागा आणि भक्तांची आस्थेची गर्दी

pandharpur मध्ये पोहोचल्यावर भाविकांना सर्वात आधी ओढ लागते ती पवित्र चंद्रभागा नदीच्या दर्शनाची. एसटी स्टँडपासून साधारणपणे दोन किलोमीटर अंतरावर ही चंद्रभागा आहे. भीमाशंकरहून उगम पावणारी भीमा नदी आपल्यासोबत माऊलींची इंद्रायणी नदी आणि भामा व नेरेला नद्यांना घेऊन pandharpur ला चंद्रकोरीसारखा वळसा घालते. याच ठिकाणी भीमा नदीला ‘चंद्रभागा’ हे नाव मिळते. या चंद्रभागेचे महत्त्व संत तुकोबारायांनी सांगितले आहे: “अवघीच तीर्थे घडले एक वेळा। चंद्रभागा डोळा देख लिया।।” चंद्रभागेच्या वाळवंटात भाविकांची नेहमीच लगबग दिसून येते. काही भाविक येथे पवित्र स्नान (तीर्थस्थान) करतात, तर काही चंद्रभागेला दिवे अर्पण (दिवारपण) करतात. या पवित्र नदीच्या काठावरच, तिच्या पात्रात, भक्त पुंडलिकाचे मंदिर आहे, ज्याचे दर्शन घेणे खूप महत्त्वाचे मानले जाते.

भक्त पुंडलिकाची कथा आणि विठ्ठल भेटीची ओढ

भक्त पुंडलिकाची कथा pandharpur च्या इतिहासात अत्यंत महत्त्वाची आहे. एकदा स्वतः पांडुरंग भक्त पुंडलिकाच्या भेटीला आले, पण त्यावेळी पुंडलिक आपल्या आई-वडिलांच्या सेवेत मग्न होता. त्याने विठ्ठलाला उभे राहण्यासाठी एक वीट दिली. याच विटेवर पांडुरंग आजतागायत उभा आहे, असे मानले जाते. विठ्ठलाला विटेवर उभे करण्याचे सामर्थ्य केवळ भक्त पुंडलिकाच्या भक्तीत होते. म्हणूनच, pandharpur मध्ये विठ्ठल दर्शनापूर्वी भक्त पुंडलिकाचे दर्शन करण्याची परंपरा आहे. श्रीहरी विठ्ठलाच्या आधी भक्त पुंडलिकाला स्थान दिले जाते, याचा प्रत्यय ‘पुंडलिक वरदा हरी विठ्ठल’ या गजरातून येतो. भक्त पुंडलिकाचे दर्शन झाल्यावर विठ्ठल भेटीच्या ओढीने भाविकांचे पाय आपोआप विठ्ठल मंदिराकडे वळतात. मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारासमोर संत चोखामेळा यांची समाधी आहे, ज्याचे दर्शन घेऊनच भाविक पुढे जातात.

नामदेव पायरी ते गाभाऱ्यापर्यंतचा मंदिर परिसर

पंढरपूरचे विठ्ठल मंदिर पूर्वाभिमूख असून त्यास मजबूत तटबंदी आहे. या मंदिराला एकूण आठ दरवाजे आहेत. पूर्वेकडील मुख्य दरवाजाला ‘नामदेव दरवाजा’ म्हणून ओळखले जाते. येथे रस्त्यावरून मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी बारा पायऱ्या आहेत आणि यातील पहिली पायरी ‘नामदेव पायरी’ आहे. संत नामदेवांनी विठ्ठल चरणी कायम वास्तव्य मिळावे अशी इच्छा व्यक्त केली होती, त्यामुळे भाविक या पायरीवर पाय न ठेवता पुढे जातात. नामदेव पायरीसमोर उजव्या बाजूच्या घराच्या कोपऱ्यात संत चोखामेळा यांची समाधी आहे. आत प्रवेश करताच छोटा मुक्तीमंडप लागतो. येथे डाव्या हातास गणपतीचे मंदिर आहे आणि मुख्य दरवाजाच्या माडीवर नगारखाना आहे. या परिसरात गरुडाचे आणि समर्थ रामदासांनी स्थापन केलेल्या हनुमानाचे मंदिरही आहे. यानंतर एका अरुंद दगडी मंडपातून (सोऱ्या) आपण पुढे जातो, ज्याच्या भिंतीत तीन दरवाजे आहेत. मधल्या दरवाज्याच्या दोन्ही बाजूंना द्वारपाल (जय-विजय), गणेश आणि सरस्वती यांच्या मूर्ती आहेत. मधल्या दारातून सोळखांबी मंडपात प्रवेश होतो. या मंडपाच्या छतावर दशावतारांची आणि कृष्णलीलेची सुंदर चित्रे रेखाटलेली आहेत. या सर्व परिसरातून जाताना विठ्ठल दर्शनाची उत्कंठा शिगेला पोहोचलेली असते. pandharpur मंदिराचा प्रत्येक भाग पावित्र्याने भरलेला आहे.

विठुरायाचे मनमोहक सगुण रूप आणि इतर देवतांचे दर्शन

सोळखांबी मंडपातून पुढे सरकत आपण अखेर गाभाऱ्यात प्रवेश करतो आणि समोर सावळ्या विठ्ठलाचे ध्यान दिसते. कमरेवर हात ठेवलेला हा विठुराया गेली युगे अठ्ठावीस याच विटेवर उभा आहे. दीनांचा दयाळू आणि योग्यांनाही दुर्लभ असलेले हे विठ्ठलाचे रूप वालोकामाई शेळ्या नावाच्या स्वयंभू शिळेचे बनलेले आहे. विठुरायाच्या मस्तकी शिवलिंगाच्या आकाराचा मुकुट, कपाळी चंदनाचा टिळा आणि कानात मकर कुंडले आहेत. गळ्यात कौस्तुभ मणी, पाठीवर शिंके आणि हृदय स्थानी श्रीवत्सलांचन आहे. दोन्ही दंडावर अंगद असून मनगटावर मनिबंध आहे. उजव्या हातात कमळाचे देठ तर डाव्या हातात शंख दिसतो. छातीवर बृह ऋषींनी पादस्पर्श केल्याची खूण आहे. कमरेला वस्त्र असून त्याची शोभा पावलांपर्यंत आहे. डाव्या पायावर मृतकेशी नावाच्या दासीने बोट लावल्याची खूण आहे आणि पायाखाली दगडी वीट आहे. असे हे विठ्ठलाचे मनमोहक राजस सुकुमार सगुण रूप pandharpur च्या गाभाऱ्यात पाहायला मिळते. विठ्ठल दर्शनानंतर आपण देऊळवाड्यातून बाहेर पडतो. या परिसरात महालक्ष्मी मंदिर, राम लक्ष्मण शनेश्वर, अष्ट कालभैरव, गणपती, काशी विश्वेश्वर, लक्ष्मीनारायण, कालभैरवनाथ, काशीरामेश्वर, एकमुखी दत्त, भक्त प्रल्हाद नृसिंह, गरुड, हनुमान अशा अनेक देवतांची मंदिरे आहेत, ज्यांचे दर्शन घेता येते. आषाढी एकादशीसारख्या गर्दीच्या वेळी असंख्य भाविकांना विठ्ठल मूर्तीचे थेट दर्शन घेणे शक्य नसते. अशा वेळी भाविक मंदिराच्या कळसाचे दर्शन घेऊन समाधान मानतात. या कळसाच्या दर्शनाचे महत्त्व सांगताना तुकोबाराय म्हणतात, “तुका म्हणे मोक्ष देखिलिया कळस। तात्काळ हा नाश अहंकाराचा।।” विठुराया त्याच्या दर्शनाला आलेल्या प्रत्येक भाविक भक्ताची काळजी घेतो, याचा अनुभव प्रत्येकजण pandharpur मध्ये घेतो. म्हणूनच pandharpur हे केवळ तीर्थक्षेत्र नाही, तर एक अनुभूती आहे.

पंढरपूरला कसे पोहोचाल? (पुणे आणि मुंबईहून)

pandharpur महाराष्ट्राच्या विविध भागांशी चांगले जोडलेले आहे. पुणे आणि मुंबईहून pandharpur ला जाण्यासाठी अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत:

रस्त्याने:

• पुणे ते पंढरपूर: अंतर साधारणपणे 200 ते 220 किलोमीटर आहे. या प्रवासाला अंदाजे 4 ते 5 तास लागू शकतात. इंदापूर किंवा अकलूज मार्गे जाता येते. पुणे आणि पंढरपूर दरम्यान महाराष्ट्र राज्य परिवहन मंडळाच्या (MSRTC) अनेक बसेस नियमितपणे धावतात. खाजगी वाहने किंवा टॅक्सीनेही प्रवास करता येतो.
• मुंबई ते पंढरपूर: अंतर साधारणपणे 360 ते 380 किलोमीटर आहे. या प्रवासाला अंदाजे 7 ते 8 तास लागू शकतात, जो पुणे आणि सोलापूर महामार्गावरून जातो. मुंबईहून थेट MSRTC बसेस उपलब्ध आहेत किंवा तुम्ही पुणे गाठून तिथून पंढरपूरला जाऊ शकता. खाजगी वाहनांसाठी हा मार्ग सोयीस्कर आहे.

रेल्वेने:

• pandharpur मध्ये रेल्वे स्टेशन आहे. काही प्रमुख शहरांमधून थेट गाड्या येथे येतात. पुणे किंवा मुंबईहून थेट गाड्यांची उपलब्धता मर्यादित असू शकते. तुम्ही पुणे किंवा मुंबईहून कुर्डुवाडी किंवा सोलापूरपर्यंत रेल्वेने जाऊन, तेथून पंढरपूरसाठी बस किंवा टॅक्सी घेऊ शकता.

हवाई मार्गाने:

• pandharpur जवळ सोलापूर येथे विमानतळ असले तरी, तेथील विमानसेवा मर्यादित आहे. pandharpur साठी सर्वात सोयीचे विमानतळ पुणे (सुमारे 200 किमी) किंवा कोल्हापूर (सुमारे 180 किमी) आहेत. तुम्ही पुणे किंवा कोल्हापूरला विमानाने पोहोचून, तिथून टॅक्सी, बस किंवा रेल्वेने पंढरपूरला पुढे प्रवास करू शकता.