मुंबईच्या प्रभादेवी भागात असलेलं Shri Siddhivinayak हे मंदिर कोट्यवधी भाविकांचं श्रद्धास्थान आहे. फक्त मुंबईच नाही, तर जगभरातून लोक या गणपतीच्या दर्शनासाठी येतात. हे मंदिर मुंबईच्या दादर रेल्वे स्थानकाच्या पश्चिमेला साधारणपणे साडेचार किलोमीटर (सुमारे ४.५ किमी) अंतरावर आहे. इथे पोहोचण्यासाठी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेतील बस आणि टॅक्सी सेवा अगदी सहज उपलब्ध आहे.
गणपती बाप्पा मोरया! आपण जेव्हा या मंदिरात प्रवेश करतो, तेव्हा एक वेगळीच सकारात्मक ऊर्जा आणि शांतता अनुभवायला मिळते. इथलं वातावरण भक्तांनी केलेल्या जयघोषाने आणि गणेशाच्या कृपेने भारलेलं असतं. या मंदिराला भेट देणं म्हणजे केवळ एक धार्मिक यात्रा नाही, तर एक अविस्मरणीय अनुभव असतो. लाखो भक्तांचं श्रद्धास्थान म्हणजे मुंबईचं सुप्रसिद्ध Shri Siddhivinayak मंदिर.
गणपती बाप्पाची मूर्ती – एक दिव्य रूप
Shri Siddhivinayak या मंदिरातली गणपती बाप्पाची मूर्ती खरोखरच अप्रतिम आणि मनमोहक आहे. ही मूर्ती काळ्या पाषाणात (दगडा) कोरलेली असून ती अतिशय तेजस्वी आणि प्रसन्न दिसते. सिंहासनावर विराजमान असलेल्या या मूर्तीची उंची बैठकीपासून मुकुटापर्यंत साधारणपणे अडीच फूट (२.५ फूट) आहे, तर तिची रुंदी दोन फूट (२ फूट) आहे. सर्वात महत्त्वाचं वैशिष्ट्य म्हणजे, या मूर्तीची सोंड उजव्या बाजूला वळलेली आहे. उजव्या सोंडेचा गणपती हा सिद्धीदायक मानला जातो, म्हणूनच या गणपतीला ‘सिद्धिविनायक’ असं म्हटलं जातं.
मूर्तीच्या चार हातात वेगवेगळ्या वस्तू आहेत, ज्या प्रत्येक गोष्टीचं एक खास प्रतीक आहेत. वरच्या उजव्या हातात कमळाचं फूल आहे, जे पावित्र्य आणि ज्ञानाचं प्रतीक आहे. तर, डाव्या हातात परशु (एक प्रकारचं शस्त्र) आहे, जे अडथळे दूर करण्याचं प्रतीक मानलं जातं. खालच्या उजव्या हातात जपमाळ आहे, जी ध्यान आणि एकाग्रतेचं महत्त्व सांगते. आणि डाव्या हातात मोदकांची वाटी आहे, जो गणपतीला सर्वात प्रिय असलेला पदार्थ आहे आणि तो आनंदाचं आणि समृद्धीचं प्रतीक मानला जातो.
ही संपूर्ण मूर्ती एकाच पाषाणात कोरलेली आहे, हे विशेष आहे. गणपती बाप्पाच्या पायांजवळ एक लहानसा उंदीर मामा बसलेला दिसतो, जो गणेशाचं वाहन आहे आणि तो नम्रतेचं प्रतीक आहे. संपूर्ण मूर्तीला रक्तगंधाचं लेपन केलेलं असतं, ज्यामुळे तिचं तेज आणखी वाढतं. हा Shri Siddhivinayak कमळावर पद्मासन घालून बसलेला आहे, जी ध्यानाची एक पवित्र मुद्रा आहे. गणपती मूर्तीच्या गळ्यात सर्पाच्या आकाराचं यज्ञोपवीत (जानवं) आहे, जे धार्मिक विधी आणि पवित्रतेचं प्रतीक आहे.
या गणपती मूर्तीच्या दोन्ही बाजूला दोन सुंदर देवता उभ्या आहेत – ‘ऋद्धी’ आणि ‘सिद्धी’. त्यांनी हिरव्या रंगाच्या साड्या नेसलेल्या आहेत. ऋद्धी म्हणजे ऐश्वर्य, भरभराट आणि सुख-समृद्धी, तर सिद्धी म्हणजे मांगल्य आणि यश. या दोन्ही देवता गणपती बाप्पाच्या जवळ उभ्या असल्यामुळेच, या गणेशाला केवळ ‘गणपती’ न म्हणता, ‘ऋद्धी व सिद्धी सन्निध संजीवन महागणपती’ असं म्हटलं जातं. याचा अर्थ असा की, हा गणपती केवळ गणपती नाही, तर ऋद्धी आणि सिद्धीसह वास करणारा एक महान आणि जीवंत गणपती आहे. मंदिरातील ही Shri Siddhivinayak मूर्ती खरोखरच ऊर्जा आणि शांततेचा स्रोत आहे.
सिद्धिविनायकाचा इतिहास – अनेक पिढ्यांचा साक्षीदार
हे देवस्थान खूप जुनं मानलं जातं. उपलब्ध माहितीनुसार, या मंदिराचा पहिला मोठा जीर्णोद्धार किंवा पुनर्बांधणी कार्तिक शुद्ध चतुर्दशी, शालिवाहन शके १७२३, म्हणजे १९ नोव्हेंबर १८०१ रोजी झाली होती. ही पुनर्बांधणी मुंबईचे मूळ रहिवासी मानले जाणारे लक्ष्मण विठू पाटील यांनी केली होती असं सांगितलं जातं. कल्पना करा, त्या काळात हा परिसर खूपच झाडीने भरलेला होता आणि फारशी वस्ती नव्हती. मंदिराच्या जवळ एक मोठं तळं होतं. पण, जसजशी मुंबईची वस्ती वाढू लागली, तसतसं ते तळं बुजवून त्या जागेवर वस्ती वाढत गेली.
१८०१ साली मंदिराचा पहिला जीर्णोद्धार झाला असल्याने, हे मंदिर दोनशे वर्षांहून अधिक प्राचीन आहे, हे स्पष्ट होतं. पण काही अभ्यासकांचं म्हणणं आहे की हे मंदिर त्याहूनही जुनं असू शकतं. मुंबईतील बाणगंगा संकुलात याच मूर्तीसारखी संगमरवरी मूर्ती आहे. जर या दोन्ही मूर्ती एकाच कारागिराने घडवल्या असतील, तर हे मंदिर बाणगंगा संकुलाला समकालीन ठरतं. त्यामुळे बाणगंगा मंदिराप्रमाणे हे मंदिरसुद्धा किमान पाचशे वर्षांइतकं प्राचीन असावं, असा काही अभ्यासकांचा अंदाज आहे.
असा हा Shri Siddhivinayak गणपती केवळ एक देवस्थान नसून, तो मुंबईच्या इतिहासाचा आणि संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहे. या मंदिराशी संबंधित एक सुंदर आख्यायिका सांगितली जाते, जी भक्तांना खूप प्रिय आहे. संत जांभेकर महाराजांनी अक्कलकोटच्या स्वामी समर्थांकडून या देवस्थानासाठी भरभराट आणि वैभव मागून घेतलं होतं असं मानलं जातं. त्या आशीर्वादाचं मूर्तरूप म्हणजे मंदिर परिसरात असलेला पवित्र मंदार वृक्ष, अशी भक्तांची गाढ श्रद्धा आहे. हा वृक्ष त्या आशीर्वादाची आणि मंदिराच्या समृद्धीची साक्ष देतो.
Shri Siddhivinayak मंदिराचे व्यवस्थापन – एक पारदर्शक कारभार
इसवी सन १९३६ पासून संत जांभेकर महाराज यांच्या आदेशावरून गोविंदराज फाटक हे Shri Siddhivinayak या मंदिराची पूजा-अर्चा आणि इतर सर्व व्यवस्थापनाची जबाबदारी सांभाळत होते. ३१ डिसेंबर १९७३ रोजी, त्यांनी वयाच्या मानाने सेवेतून निवृत्ती घेतली. या काळातच मंदिराची विश्वस्त व्यवस्था (ट्रस्ट) स्थापन झाली आणि महाराष्ट्र शासनाचे अधिकारी असलेले प्रशासकीय विश्वस्त यांच्यामार्फत मंदिराचं व्यवस्थापन सुरू झालं.
पुढे शासनाने भक्तांना अधिक चांगल्या सुविधा मिळाव्यात आणि व्यापक सामाजिक उपक्रम राबवता यावेत, या उद्देशाने अतिरिक्त निधीतून विश्वस्त व्यवस्थेची पुनर्रचना केली. मंदिराच्या व्यवस्थापनासाठी ११ ऑक्टोबर १९८० रोजी शासनाकडून एक अध्यादेश काढण्यात आला. यानुसार, Shri Siddhivinayak गणपती मंदिर तथा न्यास हे शासन नियंत्रित असून, सर्व कामकाज ‘श्रीसिद्धिविनायक गणपती मंदिर विश्वस्त व्यवस्था (प्रभादेवी) अधिनियम १९८०’ द्वारे चालविण्यात येतं. त्यामुळे मंदिराचं कामकाज अत्यंत पारदर्शक आणि नियमांनुसार होतं.
आजचे भव्य रूप – एक आधुनिक कलाकृती
आज आपण जे भव्य Shri Siddhivinayak मंदिर पाहतो, ते १९९० ते १९९४ या काळात पुन्हा नव्याने बांधण्यात आलं आहे. या नूतनीकरणाच्या भूमीपूजनाचा सोहळा २७ एप्रिल १९९० रोजी संपन्न झाला. आणि नवीन वास्तू १३ जून १९९४ रोजी कळस प्रतिष्ठापना करून भाविकांसाठी खुली करण्यात आली. हे मंदिर पाच मजली असून, गाभाऱ्यावरच्या प्रत्येक मजल्यावर भिंती बांधून कळसापर्यंतची जागा मोकळी राहील, याची खास काळजी घेण्यात आली आहे. त्यामुळे गणपती बाप्पाच्या मूर्तीवर सूर्यप्रकाश आणि नैसर्गिक वातावरण नेहमीच खेळतं राहतं.
मंदिरावर असलेला नवा कळस हे या मंदिराचं एक खास वैशिष्ट्य आहे. हा कळस तब्बल १,५०० किलोग्रॅम वजनाचा असून, तो बारा फूट (१२ फूट) उंच आहे आणि तो पूर्णपणे सोन्याने मढवलेला आहे. या कळसाचं तेज दूरूनही लक्ष वेधून घेतं. गाभाऱ्यासमोर दूरून दर्शन घेण्यासाठी १३ ते १४ फूट उंचीचा एक सभामंडप बांधलेला आहे, जिथे भाविक रांगेत उभे राहून बाप्पाचं दर्शन घेऊ शकतात. यामुळे दर्शनासाठी येणाऱ्या गर्दीचं उत्तम व्यवस्थापन होतं आणि भाविकांना शांततेत दर्शन घेता येतं.
Shri Siddhivinayak गणपती मंदिर न्यासाचे कार्य – माणुसकीचा वसा
Shri Siddhivinayak गणपती मंदिर न्यास केवळ धार्मिक कार्यच करत नाही, तर ते समाजासाठीही खूप महत्त्वाचं काम करतात. त्यांच्या कार्याचे मुख्य तीन भाग आहेत:
१. सामाजिक कार्य
या क्षेत्रात न्यासाची कामगिरी खरोखरच कौतुकास्पद आहे. नैसर्गिक संकटे (उदा. पूर, भूकंप), युद्धजन्य परिस्थिती किंवा अन्य कोणतंही संकट असो, Shri Siddhivinayak न्यास नेहमीच मदतकार्यात सर्वात पुढे असतो. मदत करताना ते कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव करत नाहीत. म्हणजे, भौगोलिक सीमा, प्रदेश, भाषा, धर्म किंवा पंथ असे कोणतेही निकष न ठेवता, ‘भारतीयत्व’ आणि ‘माणुसकी’ जपत मदत करण्याची न्यासाची भूमिका असते. “माणुसकी हाच खरा धर्म” या तत्त्वावर ते कार्य करतात.
देशासाठी आपल्या प्राणाचं बलिदान दिलेल्या शूर सैनिकांच्या योगदानाचा सन्मान करणं, हे न्यासाला खूप महत्त्वाचं वाटतं. दहशतवादी हल्ल्यांमध्ये आपल्या प्राणाचं बलिदान दिलेल्या भारतीय सैनिकांच्या कुटुंबीयांना सांत्वन आणि आर्थिक मदत करणं, हे त्यांनी आपलं कर्तव्य मानलं आहे. भाविक मोठ्या श्रद्धेने मंदिराला सोने-नाणे, अलंकार आणि इतर वस्तू दान करतात. न्यास वेळोवेळी या भेटींचा पारदर्शकपणे लिलाव करतात. त्यातून जो निधी जमा होतो, त्याचा वापर समाजासाठी उपयोगी असलेल्या कार्यांसाठी केला जातो. हे खरोखरच दानशूरतेचं एक उत्तम उदाहरण आहे.
२. आरोग्यविषयक कार्य
न्यासातर्फे संपूर्ण महाराष्ट्रातील गरीब आणि गरजू रुग्णांना आरोग्यासाठी आर्थिक मदत केली जाते. यात किडनीचे आजार (वृक्क विकार), मेंदूचे विकार, कर्करोग, मेंदूची शस्त्रक्रिया, हृदयशस्त्रक्रिया इत्यादी विविध उपचार आणि शस्त्रक्रियांसाठी आर्थिक मदत पुरवली जाते. अनेकदा महागड्या उपचारांमुळे रुग्णांचे कुटुंबीय आर्थिक अडचणीत येतात, अशा वेळी न्यासाची मदत त्यांना मोठा आधार देते.
१४ फेब्रुवारी २०१४ पासून मंदिराशेजारी एक प्रतीक्षागृह (वेटिंग रूम), शैक्षणिक आणि आरोग्य सुविधा केंद्र उभारण्यात आलं आहे. गरीब रुग्णांना माफक दरात चांगल्या सुविधा मिळाव्यात या उद्देशाने न्यासाने Shri Siddhivinayak अपोहन केंद्र (Dialysis Center) सुरू केलं आहे. हे केंद्र अनेक रुग्णांसाठी जीवनदान ठरलं आहे, कारण डायलिसिसचा खर्च खूप जास्त असतो आणि इथे तो कमी दरात उपलब्ध होतो.
३. शैक्षणिक कार्य
आपल्याला माहित आहे की, श्रीगणेश ही ज्ञान, विज्ञान आणि विद्येची देवता आहे. म्हणूनच, Shri Siddhivinayak मंदिर न्यास शैक्षणिक क्षेत्रातही खूप महत्त्वपूर्ण योगदान देतो. ते विविध उपक्रम राबवतात, जसे की:
- पुस्तकपेढी: गरजू विद्यार्थ्यांना पुस्तकांची सोय करून देतात.
- डिजिटल ग्रंथालय: आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून विद्यार्थ्यांना डिजिटल स्वरूपात अभ्यासाचं साहित्य उपलब्ध करून देतात.
- वाचनकक्ष: विद्यार्थ्यांना शांतपणे अभ्यास करता यावा यासाठी वाचनकक्षांची सोय करतात.
- शैक्षणिक शिबिरे: विद्यार्थ्यांच्या विकासासाठी विविध शिबिरे आणि कार्यशाळा आयोजित करतात.
अशा प्रकारे, Shri Siddhivinayak गणपती मंदिर केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर ते सामाजिक भान जपणारे, आरोग्य आणि शिक्षणाला प्रोत्साहन देणारे, माणुसकी आणि भारतीयत्वाचा संदेश देणारे एक प्रेरणास्थान आहे.
कसे पोहोचाल?
मुंबईतील Shri Siddhivinayak गणपती मंदिरापर्यंत पोहोचणे खूप सोपे आहे. मुंबईत सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था खूप चांगली असल्यामुळे भाविकांना प्रवास करणे सोयीचे होते.
१. रेल्वेने:
- दादर रेल्वे स्थानक: हे मंदिर दादर रेल्वे स्थानकाच्या (पश्चिम) जवळ आहे, जे साधारणपणे ४.५ किमी अंतरावर आहे. दादर हे मुंबईतील मध्यवर्ती रेल्वे स्थानक आहे.
- पश्चिम रेल्वे (Western Railway): चर्चगेट/भायखळा बाजूने येणारे किंवा बोरिवली/विरार बाजूने येणारे प्रवासी दादर स्थानकावर उतरू शकतात.
- मध्य रेल्वे (Central Railway): सीएसएमटी/कुर्ला बाजूने येणारे किंवा कल्याण/ठाणे बाजूने येणारे प्रवासी दादर स्थानकावर उतरू शकतात.
- दादरहून पुढे: दादर स्थानकावरून तुम्ही टॅक्सी, ऑटो-रिक्षा किंवा बेस्ट बसने मंदिरापर्यंत सहज पोहोचू शकता. साधारणपणे १५-२० मिनिटांचा प्रवास असतो, जो ट्रॅफिकनुसार बदलू शकतो.
- प्रभादेवी रेल्वे स्थानक: पश्चिम रेल्वे मार्गावर प्रभादेवी हे एक लहान रेल्वे स्थानक आहे, जे मंदिराच्या अगदी जवळ आहे (चालण्याच्या अंतरावर). जर तुम्ही पश्चिम रेल्वेने प्रवास करत असाल, तर तुम्ही प्रभादेवी स्टेशनवर उतरू शकता. हे स्टेशन मंदिरापासून साधारण १.५ किमी अंतरावर आहे.
२. बसने (BEST Bus):
- मुंबईतील बेस्ट बसेसचे उत्तम जाळे आहे. मुंबईतील अनेक भागांतून प्रभादेवीकडे थेट बस सेवा उपलब्ध आहे.
- दादर, परेल, वरळी, लोअर परेल, माहीम येथून अनेक बसेस प्रभादेवी मंदिराकडे जातात.
- तुम्ही दादर स्टेशनवरून बस क्रमांक ३०, ४८, ८४, ८६, १५१, १७२, २१३, २३३, ५४७एलटीडी यापैकी कोणतीही बस घेऊन प्रभादेवीला उतरू शकता.
- मंदिराच्या अगदी जवळ बस स्टॉप आहेत.
३. टॅक्सी/ऑटो-रिक्षाने:
- मुंबईच्या कोणत्याही भागातून तुम्ही टॅक्सी किंवा ॲप-आधारित टॅक्सी सेवा (ओला, उबर) वापरून थेट मंदिरापर्यंत पोहोचू शकता.
- दादर, परेल किंवा वरळीसारख्या जवळच्या भागातून ऑटो-रिक्षा देखील उपलब्ध असतात.
४. खाजगी वाहनाने:
- जर तुम्ही स्वतःच्या वाहनाने येत असाल, तर मंदिराच्या आसपास पेड पार्किंगची सोय उपलब्ध आहे, पण सुट्ट्यांच्या दिवशी किंवा विशेष प्रसंगी पार्किंग मिळणे कठीण होऊ शकते.
गर्दीच्या वेळी, विशेषतः अंगारकी चतुर्थी, गणेश चतुर्थी किंवा इतर सणांच्या दिवशी, मंदिराकडे जाणाऱ्या रस्त्यांवर खूप गर्दी असते, त्यामुळे लवकर पोहोचण्याचा प्रयत्न करा. वेळेचं नियोजन केल्यास तुम्हाला बाप्पाचं दर्शन शांततेत घेता येईल.